Krzyże kamienne

---

Monolityczne, surowe, proste, kamienne formy w kształcie krzyża występujące na terenie prawie całej Europy, od północnych Włoch po kraje Skandynawskie i od Hiszpanii aż po Kaukaz.

Szacuje się, że ich ilość wynosi ok. 7000, z czego około 4000 w Niemczech. W Polsce zachowało się około 600 kamiennych krzyży. Występują głównie na terenie województw: dolnośląskiego, opolskiego, lubuskiego i śląskiego. Pojedyncze krzyże kamienne możemy znaleźć w województwach ościennych. Największe zagęszczenie krzyży kamiennych jest w okolicach miast: Wrocław, Środa Śląska, Świdnica, Jelenia Góra i Legnica.

Rozmiary polskich krzyży są dosyć zróżnicowane: wysokość od 0,3 do 2,5 m; szerokość od 0,3 do 1,2 m i grubość 0,1 do 0,6 m. Przeciętna waga jednego krzyża to kilkaset kilogramów. Najstarszym w obecnych granicach Polski jest prawdopodobnie monumentalny krzyż ze Stanowic, który wydobyto w latach 80-tych, podczas kopania dołu pod szambo. Wcześniej za obiekt wystawiony w myśl ugody z grudnia 1305 r. uważano krzyż, który został przeniesiony na zamek Grodno w Zagórzu Śląskim, gdzie pozostaje do dziś.

Funkcje krzyży kamiennych

• pokutne/pojednawcze
• pamiątkowe, na pamiątkę:
  • nieszczęśliwego śmiertelnego wypadku (Krzyżowice - pow. pszczyński, Pławna - pow. lwówecki)
  • klęski żywiołowej
  • rozebrania kościoła
• dewocyjne w miejscach straceń (przy szubienicy w Beerfelden (Niemcy))
• graniczne (Brożec, Gościęcice, Chociwel, Jaksin - pow. strzeliński)
• jurysdykcyjne
• dekoracyjne
  • szczytowe (Modliszów - pow. świdnicki)
• wotywne (dziękczynne)
• nagrobne (Wodzisław Śląski - Jedłownik - pow. wodzisławski)

Surowce z jakich wykonywano krzyże kamienne:

• granit (w tym również z całego głazu narzutowego (Szczytna - Batorów, pow. kłodzki))
• piaskowiec
• zlepieniec
• bazalt (Grodziszcze, pow. świdnicki)
• gnejs (Różana, pow. ząbkowicki)
• wapień (Słupsk, pow. słupski)

Typy krzyży kamiennych:

Łaciński

Łaciński o rozszerzających się ramionach

Grecki

św. Antoniego

Podwójny

Uszkodzony

Na krzyżach kamiennych możemy spotkać różnego rodzaju ryty – interpretowane są one jako narzędzia zbrodni lub atrybut zawodowy ofiary, na niektórych krzyżach wyryte są także: daty, napisy lub postacie ukrzyżowanego Chrystusa. Czasami krzyże mają również prześwity (popularnie nazywane aureolami).

Ryty występujące na krzyżach:

• miecze (ok. 60 krzyży)
• monogramy lub daty (ok. 30 krzyży)
• krzyże (ok. 25 krzyży)
• noże lub kordy (długie noże) (ok. 20 krzyży)
• kusze, łuki lub strzały (ok. 20 krzyży)
• topory (ok. 15 krzyży)
• dzidy, włócznie lub halabardy (ok. 10 krzyży)
• szable (ok. 4 krzyże)
• puginały (miniaturowe miecze)
• kancerze
• pały
• widły
• nożyce
• sierpy
• głowy
• łopaty
• koła
• cepy
• kielichy
• stopy
• wagi
• młotki
• tarcze
• twarze
• dłonie
• pługi
• pistolety

Krzyże pokutne/pojednania (niem. Sühnekreuze)

Część krzyży kamiennych można zaliczyć do zabytków związanych z dawną jurysdykcją. Były one fundowano przez zabójców jako element pojednania z rodziną ofiary. Zwyczaj ten panował w Europie Środkowo-Wschodniej pomiędzy XIII, a XVI wiekiem. Poza nielicznymi wyjątkami prawo te było stosowane jedynie na terenie dawnego Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

Średniowieczne kodyfikacje prawne zaliczały nieumyślne zabójstwo do kategorii przestępstw mogących podlegać rozstrzygnięciu według systemu kompozycyjnego (compositio). Możliwość takiego postępowania wynikała z przyjęcia w Europie Środkowo – Wschodniej zapisów prawa sasko-magdeburskiego. W XIII-wiecznych kodyfikacjach prawnych zapisano, że: kto zabije umyślnie, wedle prawa ma być karany. Kto zabije przygodnie, że jawne to będzie, gardła tracić nie powinien, tylko zapłacić. Krewni zabitego tworzyli solidarny związek rodowy, który ścigał zabójcę. Z drugiej strony zabójca zasłaniał się swoimi krewnymi, co doprowadzało do powstania stanu wrogiego między dwoma związkami rodowymi, mogło dojść do krwawej zemsty. Równocześnie wraz z ograniczeniem krwawej zemsty rozwijała się tendencja do jej zastąpienia ugodą stron – pojednaniem. Krwawa zemsta nie leżała jednak w interesie władcy danego terytorium, dlatego realne korzyści w pogodzeniu dwóch zwaśnionych stron wnosiło jedynie tzw. jednanie, które było bodźcem do wykształcenia się systemu kompozycyjnego. Winnym zabójstwa umożliwiały one zawarcie ugody z rodziną ofiary, jeśli ta wyraziła taką wolę. Sprawca pozbawienia życia drugiego człowieka, zobligowany był do stosownego zadośćuczynienia, którego rodzaj i wymiar ustalał sąd, przed którym spotkał się zabójca z bliskimi zabitego.

W innych regionach Polski (np. Roztocze) występują podobne krzyże kamienne, lecz na razie nie odnaleziono dokumentów świadczących o tym, że są to krzyże pokutne/pojednania, więc zapewne ich funkcja była inna.

Zabójca był zobowiązany do (nie zawsze do wszystkiego):

• przekazania rodzinie zabitego "główszczyzny"
• ufundowania określonej ilości wosku na rzecz Kościoła
• zamówienia określonej liczbę mszy zadusznych w intencji zabitego
• partycypowania w kosztach pogrzebu
• ufundowania kąpieli, posiłków, odzienia dla biedoty
• peregrynacji osobistej lub opłacenia zastępcy do jednego z ówczesnych miejsc pielgrzymkowych:
  • Rzym
  • Akwizgran
  • Wilsnack
  • Jerozolima
  • Santiago de Compostela
• ufundować krzyż pokutny/pojednania, kapliczkę pokutną/pojednania lub Marter (krucyfiks lub kapliczkę z przedstawieniem ukrzyżowania Chrystusa lub męczeństwa świętych), który miał skłaniać do modlitwy za duszę zabitego i być potwierdzeniem zrealizowanego aktu pojednania

Rzadsze zobowiązania:

• fundacje dewocyjne na rzecz danej parafii
• zakaz noszenia broni w obrębie danego obszaru

Autor:
Tomasz Herud - webmaster jaktrafic.org

Konsultacje merytoryczne:
Daniel Wojtucki - www.zjk.centrix.pl

Specjalne podziękowania dla:
Ryszard Czopek - www.krzyze.pl (strona nie istnieje)

Na podstawie:
materiały własne użytkowników jaktrafic.org
Arkadiusz Dobrzyniecki: Dlaczego nie – pokutne? Problem funkcji kamiennych krzyży na ziemi świdnickiej, Świdnica 2010
Arkadiusz Dobrzyniecki: Kamienne krzyże szczytowe "Pomniki Dawnego Prawa" z. 1 (2008), s. 24-27
Danuta Hanulanka: Recenzja pracy: Andrzej Scheer : Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej, Wrocław 1985
Robert Heś: Kamienne krzyże z okolic Strzelina i Oławy znakami granicznymi Joannitów "Pomniki Dawnego Prawa" z. 6 (2009), s. 24-33
Robert Heś: Trzy kamienne pomniki dawnego prawa z okolic Świdnicy, czyli rzecz o pułapkach interpretacyjnych czyhających na badaczy, Świdnica 2010
Andrzej Scheer : Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej, Tow. Regionalne Ziemi Świdnickiej, Świdnica, 1987
Joanna Stojer: Narzędzia zbrodni na krzyżach pokutnych, Kraków 2007
Daniel Wojtucki: Aspekty religijne w XV-wiecznych ugodach kompozycyjnych na Śląsku i w Czechach, Wrocław
Daniel Wojtucki, Stanisław Zobniów: Pomniki dawnego prawa karnego na pograniczu polsko - czeskim, Wrocław, 2007